مثنوی گلشن راز چگونه پدید آمد؟
«شیخ محمود» به خاطر جایگاه و اعتباری که در عرصه عرفان داشت همواره مورد وثوق علما، شعرا و عرفا و فلاسفه جهان قرار داشت و در اکثر مجالس و محافل، پاسخگوی خیل سوالات و پرسش‌های دیگر عرفا بود.ترجمه مثنوی «گلشن راز» به چندین زبان زنده جهان، موید اعتبار و ارج و قرب اوست.
او چنان به مضامین عرفانی تسلط داشت که حتی پاسخ‌های خود را فی‌البداهه و در همان مجلس به نظم و نثر درآورده و پاسخ می‌گفت.
در سال 717 هجری قمری (1317 میلادی) «امیر حسین هروی» یکی از شیوخ خطه‌ی خراسان نامه‌ای مشتمل بر 17 سوال و به شکل منظوم و شعرگونه نگاشت و از شیخ محمود خواست تا به آنها پاسخ گوید.
«شیخ محمود» با اشاره استادش بهاءالدین یعقوب نخست به سوالات مطرح شده در مجلس دانشمندان و عرفای تبریز، فی‌البداهه با شعر جواب گفت و سپس به منظور تشریح گفته‌های خود، پاسخ‌های مربوطه را در قالبی زیبا و منظوم و در 105 بیت مثنوی تحت عنوان «گلشن راز» به سرایش درآورد.
این منظومه در ادبیات و عرفان پس از شیخ محمود، تاثیری گسترده و چشمگیر داشته و مورد توجه بسیاری از عرفا از جمله شیخ محمود لاهیجی، شاه داغی شیرازی، ابن ترکه و ... قرار داشته است به گونه‌ای که برآن شرح‌ها و تفسیرهای گوناگون نگاشته‌اند.
در این مثنوی، شیخ، معانی تصوف را به شکل ساده و گویا توصیف کرده و آدمی را به ترک عادت، درک وحدت و جستجوی حقیقت، هدایت می‌کند.
برخی از تذکره‌نویسان بهاءالدین یعقوب و برخی شیخ امین‌الدین تبریزی را پیرو مراد او قید کرده‌اند ولی چنانکه در روضات‌الجنان نیز مسطور است شیخ از محضر هر دو بزرگوار کسب فیض نموده است.
او در حیات پربار خویش مولف ده کتاب جامع بوده است:
1- مثنوی گلشن راز شامل 105 بیت عرفانی
2- مثنوی سعادت نامه: که بر وزن حدیقه‌الحدیقه حکیم سنایی غزنوی است و بالغ بر سه هزار بیت و منقسم بر هشت باب و هر باب مشتمل بر فصول و حکایت می‌باشد.
3- حق‌الیقین فی‌معرفه رب‌العالمین، (در هشت باب به شماره هشت باب بهشت)
4- مرآت المحقین: که در معرفت و شناخت نفس و خداشناسی است آمیخته با فلسفه و عرفان (در هفت باب)
5- زمان و مکان: یک نسخه از آن در کتابخانه دانشکده ادبیات تهران به شماره 1/267، نگه‌داری می‌شود..
6- معراجیه: (شرح کیفیت و چگونگی معراج)
7- رساله شاهدنامه
8- ترجمه منهاج‌العابدین امام غزالی
9- تفسیر سوره فاتحه
10- کنزالحقایق: این کتاب به سال 1352 هجری قمری با زاد المسافرین میرحسین هروی، چاره وصال، لیلی و مجنون و قصیده میرفندرسکی در تهران به چاپ سنگی رسیده است.
از کتاب‌های دهگانه شیخ «گلشن راز» مقبولیت و شهرت بیشتری یافته و بعد از وفات شیخ، عارفان و دانشمندان شرح‌هایی بر آن نوشته‌اند که در کتاب سخنوران آذربایجان به 49 فقره آن اشاره شده است.
قربانعلی محمدزاده که در باکو راجع به «کتاب گلشن راز» تحقیقات وسیعی انجام داده به نسخه دست‌نویس و دهها چاپ و شروحی که به آن نوشته‌اند اشاره کرده است.
شیخ اکثر اوقات خود را در سیر و سیاحت گذرانید و به بسیاری از ممالک اسلامی از قبیل بغداد، شام، یمن، حجاز، مصر و اندلس و قفقاز سفر کرده و بنا به روایت مولف «ریاض السیاحه» چندی هم در کرمان رحل اقامت گردید و در آنجا تاهل اختیار نمود.
شیخ محمود شبستری در اواخر عمر به شبستر بازگشت و در سال 720 هجری قمری در همانجا درگذشت و در وسط باغچه‌ای به نام «گلشن» در جوار قبر استادش «بهاءالدین یعقوب تبریزی» به خاک سپرده شد.
وی مریدان زیاد داشت و در نتیجه بقعه‌ای برای قبر هر دو ساخته شد. اکنون این بقعه به صورت زیارتگاهی درآمده و عارفان و سالکان از راه‌های دور به زیارت آن قبور می‌روند.
می‌نویسند: «طاق و رواق بقعه ریخته بود حاج میراز آقاسی وزیر معروف محمدشاه قاجار آن مقبره را تجدید بنا کرد بعد از وی در سال 1267 هجری قمری دو قطعه سنگ نبشته مرمرین بر روی آن دو قبر نصب گردید. خط هر دو سنگ نبشته نستعلیق حلبی است و به صورت برجسته نقره‌کاری گردیده، متن سنگ نبشته بابایعقوب چنین است:
«هوالحی الذی لایموت هذاالمرقد الشریف جناب قدوه العارفین و زبده السالکین، مولانا بهاءالدین یعقوب علیه الرحمه آن جناب از اولاد خادم شیر بیشه ولایت مالک اشتر است و جناب شیخ محمود از جمله تربیت‌یافتگان آن حضور بزرگوار است. علو مرتبه جناب مولانا را همین بس است که مانند جناب شیخ محمود رحمه‌الله علیه از دامن تربیت ایشان برخاسته آفتاب آمد دلیل آفتاب و این دو لوح شریف در سنه هزار و دویست و شصت و هفت در این دو مقام شریف نصب گردید.»
واینک متن سنگ نبشته قبر شیخ محمود شبستری:
«هذا المرقد الشریف جناب شیخ‌المشایخ محمود شبستری رحمت‌الله علیه که در سراپرده قدم قدم بر بساط فضل نهاد و از کاس اولیای کبار شربت محبت چشیده و به دست جناب قطب‌الدین الاولیاء و مولانا بهاءالدین یعقوب علیه الرحمه، خرقه ولایت پوشیده و در سی و سه سالگی از این دار فانی به عالم جاویدانی رحلت فرمود.
* * *
هم اکنون مجموعه فرهنگی شیخ محمود شبستری به منظور ایجاد مراکز رفاهی و بخش‌های فرهنگی برای زایران و اهالی شهرستان شبستر در محدوده بقعه شیخ محمود شبستری احداث شده است. این پروژه که از سال 1381 آغاز شده است همراه با انجام طرح مرمتی این بقعه از سوی اداره میراث فرهنگی استان آذربایجان‌شرقی و با همکاری شهرداری شبستر و خیّری به نام محمدرضا دادرس اجرا شده است.
